Olimpiada gościła już w Polsce. Oto zapomniane święto sportu w Zakopanem

W latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku Zakopane było jednym ze światowych centrów narciarstwa. W podhalańskim mieście dwukrotnie odbyły się mistrzostwa świata w narciarstwie klasycznym, jednak niewielu wie, że to nie jedyny międzynarodowy czempionat rozegrany w tamtym okresie na Podhalu. W 1933 roku Zakopane gościło bowiem pierwszą w historii Zimową Olimpiadę Machabejską.

Screen - Youtube

Potrzebni byli silni

- Wraz z ruchem syjonistycznym rósł taki ruch sportowy w świecie żydowskim, że po to, żeby wrócić do ziemi Izraela, Palestyny, potrzeba ludzi silnych, zdrowych. Nie tych, którzy gdzieś tam w zatęchłych komórkach studiują Talmud w sztetlach, tylko nowego pokolenia, które będzie silne, zdrowe, które będzie w stanie walczyć, budować nowy kraj - tłumaczył w audycji Kwadrans bez muzyki w programie drugim Polskiego Radia Maciej Krupa, etnolog, publicysta i przewodnik tatrzański.

Właśnie z wyobrażenia o silnych, gotowych zbudować państwo Żydach wyrosła większość klubów sportowych w Izraelu i na całym świecie. Większość z nich przyjęła tę samą nazwę - Makabi. Było to odniesienie do izraelskich Machabeuszy, którzy walczyli o niepodległość z czasów rzymskich, uosabiając tym samym siłę fizyczną. W międzywojniu klubu rozwijały się z powodzeniem także na terenach Polski. Jak podaje Polski Słownik Judaistyczny, w 1931 roku funkcjonowało tu 241 drużyn sportowych, do których należało 45 tysięcy zawodników. 

Na Podhalu funkcjonowały dwie główne organizacje - Makabi i Gibbor. W 1933 roku doszło jednak do rozłamu tej drugiej, a jedna jej frakcja dołączyła do Makabi. Efektem tego były publiczne skandale, w których musiała interweniować policja. Z czasem obie frakcje utworzyły wspólny Żydowski Klub Sportowy, który funkcjonował aż do wybuchu wojny. 

Pierwsza Makabiada w historii

Naturalną odpowiedzią na potrzebę zbudowania grupy silnych Żydów była organizacja Olimpiady Machabejskiej (nazywanej także Makabiadą). Jej pomysłodawca Josef Yekutieli argumentował także, że pozwoli to na zgromadzenie żydowskich sportowców z różnych części świata w Izraelu. - Setki i tysiące młodych Żydów, którzy przybędą do Izraela, aby wziąć udział w Makabiadzie, będą wdychać powietrze swojej ukochanej ojczyzny, usłyszą ożywiony hebrajski, powrócą do swoich domów pełni odwagi i wigoru, aby kontynuować swoją pracę w diasporze aż do czasu emigracji - zaznaczał w swoim przemówieniu podczas Światowego Kongresu Makabi.

Jego pomysł spotkał się z aprobatą nie tylko w środowisku żydowskim. Organizację pierwszej w historii Olimpiady Machabejskiej zatwierdził także Międzynarodowy Komitet Olimpijski. Ta odbyła się w 1932 roku w Tel Awiwie i wzięło w niej udział 390 sportowców z 27 krajów, w tym z Polski. Do ówczesnej Palestyny udało się 66 polskich Żydów. Reprezentacja kraju wygrała wówczas klasyfikację medalową, zdobywając 368 punktów i o prawie sto "oczek" wyprzedzając drugie Stany Zjednoczone. 

Po sukcesie pierwszej Makabiady w historii wzrosło zainteresowanie sportami zimowymi wśród zamieszkującej centralną Europę ludności żydowskiej. Rok po pierwszej edycji czempionatu odbyła się premierowa Zimowa Olimpiada Machabejska. Jej gospodarzem zostało Zakopane, które - w przeciwieństwie do Palestyny - miało odpowiednie położenie, by zorganizować zimową rywalizację. Dodatkowymi argumentami za powierzeniem Polsce organizacji były jej sukces z Tel Awiwu i rosnąca popularność sportu wśród zamieszkujących kraj Żydów.

Trudne okoliczności

Pierwsza zimowa Makabiada odbyła się od 2 do 5 lutego 1933 roku. 30 stycznia tego samego roku tekę kanclerza III Rzeszy otrzymał Adolf Hitler, co tylko wzmogło nastroje antysemickie w Europie. Przeciwników ludności żydowskiej nie brakowało też w Polsce.

Skrajnie prawicowa Gazeta Warszawska nawoływała młodych ludzi, by przeciwstawiali się organizacji Igrzysk Machabejskich, zapobiegając tym samym rozwojowi judaizmu i przejmowaniu przez Żydów sportów zimowych. Protestowali też sami Zakopiańczycy. - Koło Stronnictwa Narodowego w Zakopanem wystosowało protest przeciwko zawodom żydowskiego klubu Makabi, mającym się odbyć w Zakopanem. Autorzy protestu powołują się w nim na historię Zakopanego i jego tradycję - donosili dziennikarze. Działacze z Podhala domagali się, by Makabiada została zorganizowana gdzieś indziej.

Naczelnik dworca w Zakopanem odmówił udekorowania stacji na przyjazd sportowców. Organizatorzy napotkali na opór także w trakcie samej imprezy, gdy trzeciego dnia kierownik stadionu, na którym miały odbyć się biegi, nie wpuścił na niego zawodników. Powodem miał być protest towarzystwa hodowli koni, które organizowało tam zawody hippiczne. Start sztafet musiał więc odbyć się pod płotem na zewnątrz stadionu. Przeciwną postawę zaprezentowali działacze Polskie Związku Narciarskiego, któzy pomogli w organizacji wydarzenia.

Cztery dni rywalizacji

Mimo wszystkich napotkanych na drodze problemów, w tym narastającego antysemityzmu, Olimpiada Machabejska się rozpoczęła Na starcie stanęli sportowcy z ośmiu z ośmiu krajów. Pierwotnie mieli się pojawić także Węgrzy, jednak finalnie nie dotarli do Zakopanego. Najliczniejsza była polska delegacja, licząca 200 sportowców. Czechosłowacja przysłała 150 reprezentantów, Austria - 30, Gdańsk - 10, Rumunia - 22, Niemcy - 25, a Jugosławia i Norwegia po trzech.

Zaplanowana była rywalizacja w biegach narciarskich (na 18 kilometrów panów, 8 km pań, 9 km juniorów, 4 km młodzików, sztafeta 5x10 km panów i 3x5 km pań), biegu zjazdowym, slalomie, skokach, saneczkarstwie (jedynki, dwójki, pary mieszane), hokeju na lodzie i łyżwiarstwie figurowym.

Dzień przed rozpoczęciem Makabiady w sali teatralnej Morskiego Oka odbyła się akademia inaugurująca czempionat. Wzięli w niej udział między innymi burmistrz Zakopanego Leopold Winnicki czy dr Aleksander Rosenfeld, wiceprezes światowego związku Makabi. Zarówno podczas tego wydarzenia, jak i na całych igrzyskach, zabrakło Lorda Melchetta, ówczesnego przewodnicznącego Światowego Ruchu Makabi.

Prawdziwa inauguracja miała miejsce 2 lutego na stadionie miejskim przy ulicy Kościuszki. - Przy dźwiękach orkiestry ruszyły poszczególne państwowe oddziały Makabi z rozwiniętymi proporcami, maszerując składnie i pięknie przed frontem trybuny z przedstawicielami Związku Makabi na czele. Był to świetlany punkt programy igrzysk, który wzniecił wielki entuzjazm i wywołał długotrwałą burzę oklasków - relacjonował Nowy Dziennik. Wrzawa miała być tak wielka, że zagłuszona została grająca na stadionie orkiestra. Przysięgę o uczciwej rywalizacji w imieniu sportowców złożył Rosenfeld.

Pierwszy dzień rywalizacji zaczął się od niesprzyjających warunków - Mimo tego udało się rozegrać zaplanowane na ten dzień konkurencja, a w nocy spadł śnieg i temperatura spadła poniżej zera. Drugiego dnia w zdecydowanie lepszych warunkach został rozegrany między innymi slalom. Właśnie w tej konkurencji losy złota ważyły się do końca. O najcenniejszy krążek walczyli reprezentanci Polski i Austrii - Henryk Mückenbrunn i Ali Schapiro. Finalnie rywalizacja zakończyła się zwycięstwem ex aequo obu sportowców.

Czwartego i ostatniego dnia problemy z pogodą ponownie dały o sobie znać. Tym razem odwilż była na tyle mocna, że trzeba było odwołać wszystkie konkurencje. Mimo tego niektórzy zawodnicy spróbowali swoich sił na Wielkiej Krokwi. Wśród nich znalazł się Mückenbrunn, który uzyskał zaledwie 32 metry (najdalsze skoki tego dnia to 50 i nieustane 60 metrów norweskiego narciarza). Podjęto decyzję o przełożeniu zawodów na poniedziałek i przeniesieniu ich do Krynicy. W momencie tej zmiany w sąsiedniej miejscowości warunki atmosferyczne były znacznie lepsze. W poniedziałek rano i tam nastąpiła jednak odwilż, a rywalizacja została dokończona w Zakopanem.

Święto na Podhalu

Choć nastawienie wobec imprezy nie było jedynie pozytywne, premierowej zimowej Makabiadzie towarzyszyła radość i nastrój sportowego święta. - W piątek przedpołudniem jechało moc zawodników i turystów na Halę Gąsienicową na start biegów zjazdowych i slaloma. (...) Jeden przepełniony obóz zawodników jechał radośnie śpiewając (...) melodja znana żydowska, jedna z tych charakterystycznych żywych pieśni żydowskich, które rozumie i odczuwa każde ucho i serce żydowskie, a które przypomina młodość, swojskość i żydowskość. Przez ulice Zakopanego jechała młodzież żydowska w góry ze śpiewem radości - tak opisywał to jeden z korespondentów Nowego Dziennika. To było prawdziwe żydowskie święto na Podhalu.

Polscy Żydzi ponownie najlepsi

Podobnie jak rok wcześniej Polska triumfowała w klasyfikacji medalowej, zdobywając 131 punktów. W nagrodę za zwycięstwo w klasyfikacji medalowej sportowcy otrzymali "nagrodę lorda Melchetta, wspaniałą płaskorzeźbę srebrną". Na podium uplasowały się także reprezentacje Czechosłowacji i Austrii, nagrodzone odpowiednio obrazem palestyńskim i płaskorzeźbą z brązu. Czwarta była Rumunia. 

Wśród polskich medalistów znalazł się między innymi Izaak Wahrenhaupt, zwycięzca biegu na 18 kilometrów. Na najwyższym stopniu podium stanęła także Lidia (Lotka) Szwarcbartówna (bieg na 8 kilometrów) oraz rodzeństwo Enkerów, Regina i Maksymilian (saneczkarskie dwójki mieszane). Resztę medali startujący z biało-czerwoną flagą zdobyli w łyżwiarstwie figurowym, hokeju i biegach narciarskich. Większość polskiej reprezentacji stanowili sportowcy z Zakopanego.

Bohater zza Oceanu

Bohaterem Polaków był zdecydowanie Henryk Mückenbrunn, wielokrotny mistrz Polski w biegach i skokach narciarskich, rekordzista Polski w długości skoku i były rekordzista obiektów w Zakopanem i Jaworzynce. Pod koniec lat dwudziestych XX wieku wyemigrował do Francji. Jego jedynym powrotem do Polski był właśnie ten w 1933 roku, gdy wziął udział w Makabiadzie. Mückenbrunn zdobył trzy krążki - złoto w biegu zjazdowym i slalomie, a także srebro w biegu na 18 kilometrów.

Podczas samej Olimpiady Machabejskiej zyskał popularność i przykuł uwagę prasy z jeszcze jednego powodu - swojego wybuchowego charakteru. - Jego znana krewkość zakopiańska nie utemperowała się ani z wiekiem, ani pobycie w łagodnym klimacie francuskich Alp - donosił jeden z korespondentów, relacjonując jego pojedynek z norweskim biegaczem na starcie biegu na 18 kilometrów. Na początku między sportowcami wywiązała się wymiana zdań, spowodowana stanięciem sobie na narcie. Następnie przerodziła się ona jednak w rękoczyny, którymi zajęła się komisja dyscyplinarna. Winnym był właśnie Mückenbrunn.

Światowa popularność

Nagrody zostały wręczone nie tylko zwycięzcom poszczególnych konkurencji, ale też na przykład państwu z największą liczbą miejsc w pierwszej dziesiątce biegu na 18 kilometrów panów - w tym przypadku była to Polska. Poszczególne trofea miały swoich fundatorów, wśród nich znalazły się między innymi firma Blumenkranz, Organizacja Syjońskiej Małopolski Wschodniej, firma Owczyński czy Związek Polskich Związków Sportowych. 

Makabiadzie towarzyszyło także wsparcie od innych przedsiębiorstw. - W ciągu wszystkich zawodów udziela firma Ovomaltine wszystkim zawodnikom i uczestnikom bezpłatnie gorących napojów swego wyrobu. Smarów zaś do nart dostarcza podczas całych Igrzysk firma Telemark - czytamy w Nowym Dzienniku.

Historycznym Zimowym Igrzyskom Machabejskim uwagę poświęciły media, między innymi wspomniane tu już żydowskie pismo Nowy Dziennik, które przygotowało specjalny dodatek dzień przed otwarciem czempionatu. Do Zakopanego przyjechali również dziennikarze największych światowych redakcji, w tym Le Monde, New York Times czy Chicago Tribune. Redaktorzy dokładnie relacjonowali przebieg wydarzeń na Podhalu. Podróż zagranicznych korespondentów zorganizowało polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych.

"Zakopane nie będzie się skarżyło"

- W dniu dzisiejszym część zawodników i gości opuściła Zakopane. Na dworcu kolejowym i autobusowym panował niebywały ruch. W ciągu całego dnia i nocy odchodziły dziesiątki pociągów przepełnione pasażerami - informował komunikat opublikowany w Nowym Dzienniku 8 lutego 1933 roku (dotyczył prawdopodobnie 6 lutego, gdy miał nastąpić odjazd większości gości). Po zaledwie czterech dniach rywalizacji pierwsza w historii Zimowa Olimpiada Machabejska dobiegła końca.

Po zakończeniu debiutanckiej Olimpiady Machabejskiej krytyczną opinię wystawił jej Nowy Dziennik. Jeden z dziennikarzy stwierdził, że na przeszkodzie organizacji Makabiady stoją dwa problemy. Pierwszym miał być kryzys ekonomiczny, a drugim "niezrozumienie znaczenia narodowego ruchu sportowego żydowskiego". Autor opublikowanego artykułu podkreślił, że ówczesna Polska nie potrzebowała organizacji kolejnych czempionatów tego pokroju. W pierwszej kolejności działacze powinni się skupić na rozbudowie infrastruktury i koncentracji na krajowych strukturach.

Dziennikarz krytycznie odniósł się też do wyboru Zakopanego na gospodarza, oznajmiając, że organizatorzy mieli pecha i od początku powinni wybrać Krynicę, która złożyła swoją kandydaturę do zorganizowania imprezy. Równocześnie zauważył jednak... zaletę dla zakopiańskich mieszkańców. - (...) myślę, że Zakopane nie będzie się skarżyło. Żydzi zostawili tu na pewno blisko miljon złotych w czasie i przez te nasze Igrzyska - komentował.

Krótka historia

Historia Makabiady rozgrywanej w zimie nie potrwała długo. Czempionat doczekał się łącznie tylko dwóch edycji. Trzy lata po rywalizacji w Zakopanem Żydzi rywalizowali w czechosłowackiej Bańskiej Bystrzycy. Tam reprezentacji Polski uplasowała się poza czołową trójką klasyfikacji generalnej. Na starcie stanęły wówczas dwa tysiące sportowców z dwunastu państw. Zimowa Olimpiada Machabejska nie została potem rozegrana już nigdy więcej. Inaczej jest z letnią wersją. Ta zapoczątkowana w 1932 roku impreza wciąż co cztery lata odbywa się na terenie dzisiejszego Izraela.

Źródło: jewishgen.org; Nowy Dziennik, 1933, nr 39; Maciej Krupa, "Kroniki zakopiańskie", Wołowiec 2015; Maciej Krupa, Piotr Mazik, Kuba Szpilka, "Nieobecne miasto. Przewodnik po nieznanym Zakopanem", Wołowiec 2016; polskieradio.pl